Specifičnosti privrednog i društvenog razvoja SAD

Kao što je opštepoznato, Sjedinjene Američke Države, kao samostalna društveno-politička zajednica nastale su pre nešto više od dvesto godina, potpisivanjem Mirovnog ugovora u Parizu.[1] Od tog datuma počinje novija istorija ove prostrane i bogate zemlje, koja je od geografskih otkrića do sticanja nezavisnosti bila pod kolonijalnom vlašću evropskih država.

Intenzivna doseljavanja stanovništva iz mnogih evropskih zemalja doprinela su oživljavanju privrede, koja se zasnivala na iskustvima doseljenika i prirodnim bogatstvima ovog područja. To je omogućilo da se razvije industrijska proizvodnja i da se modernizuje poljoprivreda na krupnim zemljišnim posedima.

Dugogodišnji rat između Britanije i Francuske u Evropi i u Indiji, od druge polovine XVII do početka XIX veka, pogodovao je razvoju američke industrije, što se manifestovalo i preko znatnog povećanja  izvoza njene robe. Ovaj privredni prosperitet SAD posebno se pojačava posle Prvog svetskog rata i traje do poznate svetske ekonomske krize (1929-1933. godine). Ekonomska kriza započela je slomom na njujorškoj berzi i proširila se na celi svet, zahvatajući sve privredne delatnosti. U tom periodu SAD su imale više od deset miliona nezaposlenih.

Izlaz iz ove ekonomske krize započeo je 1932. godine politikom Nju dila (New Deal), koji je preduzeo predsednik SAD F. D. Ruzvelt (Roosevelt). Donesen je niz mera na području privrede, radničkog zakonodavstva i finansija, a javnim radovima obezbeđeno je zapošljavanje velikog broja nezaposlenih radnika.

Na početku Drugog svetskog rata (1939) SAD podržavaju zapadnoevropske zemlje protiv sila Osovine i omogućuju im da na bazi Cash and Carry (“Plati pa nosi”) nabavljaju od američkih preduzeća oružje, municiju i ostali ratni materijal.

Početkom 1941. godine predsednik Ruzvelt proglašava “četiri osnovne slobode” za koje se zalažu SAD. To su sloboda govora i izražavanja, sloboda veroispovesti, sloboda od siromaštva i sloboda od straha.

SAD su izašle  iz Drugog svetskog rata sa znatno povećanim privrednim potencijalom i zauzimaju vodeće mesto u svetu. Na teritoriji SAD nisu vođene ratne operacije, što je, pored ostalih faktora, omogućilo razvijanje ratnog potencijala do neslućenih razmera. Tako je u toku rata proizvedeno 300.000 aviona, 86.000 tenkova 253.000 topova, a  izgrađeno je i 6,600.000 tona ratnih i 34,400.000 tona trgovačkih brodova.

Posleratni privredni razvoj SAD i dalje je učvršćivao ovu zemlju vodećom ekonomskom silom u svetu. Pri tome, neophodno je napomenuti da su svi ovi ekonomski uspesi SAD ostvarivani kao rezultat poslovanja velikog broja krupnih kompanija koje su se razvile u procesu industrijalizacije.

Koncentracija kapitala i rada u velikim preduzećima uslovila je razvoj profesionalnog menadžmenta, koji je zamenio manje uspešne privatne vlasnike.

Jedna od osnovnih prednosti američke privrede u odnosu na evropsku jeste jedinstvenost privrednog prostora na kome živi oko dvesto miliona stanovnika što, zajedno sa preko dvadeset miliona stanovnika Kanade i preko pedeset miliona stanovnika Meksika, čini ogromno tržište. Pored toga, SAD, za razliku od Evrope, čini jednu državnu celinu, na čijem nivou se donose jedinstvene strateške odluke od opšteg značaja.

Analizirajući razloge razlika u stepenu razvijenosti i efikasnosi privređivanja između SAD i evropskih država, francuski publicista Žan Žak Servan Šrajber (Jan Jack Servan Schreiber) napisao je delo pod nazivom “Američki izazov”. Osnovna poruka ovog dela jeste “savet” zemljama zapadne Evrope da se moraju ujediniti u veću ekonomsku, pa čak i društveno-političku zajednicu ukoliko žele da ostvare uspeh kakav su postigle Sjedinjene Američke Države. Pored toga, kao “izazov” privredi zemalja zapadne Evrope ističe se američki model profesionalnog menadžmenta koji je odigrao ključnu ulogu u razvoju preduzeća u Sjedinjenim Američkim Državama.

Odgovor na navedeni američki “izazov” sastoji se u realizaciji ekonomskog udruživanja petnaest evropskih zemalja u Ekonomsku Uniju, koja je preteča budućeg oblika “sjedinjenih država Evrope”. Takođe, to je izraženo i u nastojanju da se što  više primene pozitivna iskustva razvoja američke teorije i prakse profesionalnog menadžmenta.

Specifičnosti američkog menadžmenta

Životna filosofija američkog građanina zasnovana je na težnji ka stvaranju materijalnog blagostanja i slobode ličnosti. Uspeh u životu i radu predstavlja nezaobilazan cilj najvećeg dela stanovništva. Svima je već poznata sintagma “američki san”, kojom se pojednostavljeno izražavaju nastojanja svakog pojedinca da dostigne visok nivo životnog standarda i da američka država svima obezbedi visok nivo društvenog standarda.

Ovakva filosofija podrazumeva slobodnu konkurenciju u svim oblastima društvenog, političkog i ekonomskog života. To naročito dolazi do izražaja u sferi privređivanja, koja se zasniva na slobodnoj tržišnoj konkurenciji, kako na domaćem tako i na međunarodnom planu. Na takvoj osnovi razvio se i specifičan američki način upravljanja preduzećem, kao i drugim organizacionim sistemima – školom, bolnicom, pozorištem i slično. To je uvođenje profesionalnog menadžmenta čime je zamenjen klasični način vlasničkog upravljanja preduzećem, a zatim se proširilo i na druge oblike organizacionih sistema.

Profesionalni menadžeri, svojom poslovnom inventivnošću, inicijativom, koordinacijom i kontrolom podstiču zaposlene na ostvarivanje planiranih ciljeva organizacionih sistema na čijem čelu se nalaze. Za svoje upravljačke aktivnosti menadžeri preduzeća odgovorni su vlasnicima kapitala, koji se, obično, javljaju u vidu akcionara. Njihovo uspešno vođenje preduzeća nagrađuje se visokim platama, premijama, bonusima i drugim vidovima materijalnih prinadležnosti i privilegija. Međutim, u slučaju neuspeha, menadžeri dobijaju otkaz, sa nepovoljnim preporukama, s kojim izlaze na tržište ove vrste radne snage.

Američki menadžment, s obzirom na okolnosti u kojima se razvija i funkcioniše, zasniva se na određenim specifičnostima. Ove specifičnosti, u najvećoj meri, proističu iz navedenih karakteristika društvene sredine, u kojoj je uspeh po svaku cenu u prvom planu ciljeva svakog pojedinca i organizacionog sistema.

Veoma izražena materijalna  motivacija predstavlja jednu od bitnih osobenosti američkog menadžmenta. Na toj osnovi razvija se individualizam, koji je uslovljen oštrom konkurencijom u sticanju društvenog položaja uopšte, a posebno  vrhunskih menadžera. Otuda i veoma izražena težnja ka sticanju karijere što se ogleda i u nastojanju da se završe prestižni univerziteti i da se stekne što viši nivo ličnih sposobnosti. Iz toga proističe i respektovanje hijerarhije na lestvici menadžerske nadležnosti.

Za razliku od nekih drugih kulturnih sredina, kao što je, na primer, japanska, američki menadžeri nemaju tako izraženo poistovećivanje sa preduzećem, niti se za njega sudbinski vezuju. To je, dobrim delom, uslovljeno i izrazitom slobodom kretanja na veoma širokom geografskom prostoru koji, zahvaljujući privrednoj razvijenosti, pruža široke mogućnosti zapošljavanja.

Navedene specifičnosti razvoja američkog menadžmenta proističu iz specifičnih američkih uslova razvoja ličnosti uopšte. Težnja ka uspehu nije svojstvena samo menadžerima na različitim nivoima hijerarhije. Briga za karijeru svojstvena je svima koji se  bore za bolje pozicije na radnom mestu, odnosno za bolji materijalni i društveni položaj.

Američko “potrošačko  društvo” nije jednostavni odnos građana prema sticanju i potrošnji materijalnih dobara. Stalno podsticanje na potrošnju, a time i na veće zarade, koje su uslovljene većim zalaganjem na poslu, predstavlja bitan pokretački faktor razvoja proizvodnje. U takvim uslovima, usporavanje potrošnje negativno bi se odrazilo na razvoj proizvodnje, što bi uslovilo i pad zaposlenosti, kao i opadanje životnog i društvenog standarda.

Ovakav način života uslovio je visoki stepen racionalnosti u proizvodnji, uz upotrebu sve savršenijih mašina. Racionalnost je postala kriterijum i u slobodnom vremenu, što je uslovilo pojavu tzv. “brze hrane” (fast food), kako bi se što više posvetilo korisnom radu.

BELEŠKE

[1] 3. septembra 1783. godine, Mirovnim ugovorom, koji je potpisan u Parizu, Velika Britanija priznala je nezavisnost Sjedinjenih Američkih Država

 

Detaljnije u udžbeniku Menadžment – principi i koncepti